90’larda Geleceði Deðiþtirecek Denen Sitelerin Bugünkü Mezarlýðý
Bir zamanlar internet, ýslak modem sesiyle açýlýrdý. Ekranlar griydi, baðlantýlar zayýftý ama umut büyüktü. Çünkü o yýllarda kurulan bazý web siteleri sadece ticaret için deðil, geleceði inþa etmek için doðdu.
Onlar için manþetler atýldý: “Bu site dünyayý deðiþtirecek!” dediler. “Kitaplar tarihe karýþýyor”, “Dijital bankacýlýðýn yeni çaðý baþladý”, “Evlilik artýk internette!”… Medya onlarý kutsadý. Yatýrýmlar aktý. Kurucular sabah programlarýna konuk oldu.
Bugün ise bu sitelerin çoðunun adý bile anýlmýyor. Domain’leri satýlmýþ, veritabanlarý silinmiþ, logolarý bile arþivlerde zor bulunuyor. Ama hepsi zamanýnda geleceðin ta kendisi sayýlýyordu.
.com Döneminin Ayini: Herkes Tanrý, Herkes Kayýp
90’lar sonu, erken 2000’ler… Dotcom balonu büyürken herkes bir “ilk” olmak için yarýþtý. Ýlk dijital müze, ilk internet gazetesi, ilk online psikolog, ilk sanal mezarlýk… Evet, gerçek anlamda bir dijital mezarlýk bile kuruldu.
Bu siteler “internet devrimi”nin öncüleriydi ama çoðu kendi yükünü taþýyamadý. Çünkü teknik alt yapýdan önce hayal pazarlanýyordu. Ve hayal, uzun süre taþýnmazsa batmaya baþlar.
Ýsmini Unuttuðumuz Ama Vaatlerini Hatýrladýðýmýz Siteler
| Site Konsepti | Vaat Edilen Devrim | Gerçekleþen Son |
|---|---|---|
| InternetMalls.com | “Tüm maðazalarý tek sitede gezebileceksiniz” | Alýþveriþ sepeti çalýþmýyordu, kapanmadan önce forum spam’e boðuldu |
| TheGlobe.com | “Ýnsanlar kendi sanal dünyalarýný kuracak” | IPO’dan sonra çöktü, hisseler çakýldý, kurucular kayboldu |
| Pets.com | “Hayvanlarýnýzýn marketi artýk online” | Maskotu meþhur oldu, ama nakliye masrafý þirketi iflasa sürükledi |
| AskJeeves.com | “Ýnternette soru sorma dönemi baþlýyor” | Google geldi, Jeeves emekli oldu, domain yeniden markalandý |
Çöküþün Görünmeyen Nedeni: Zamanýn Önünde Olmak, Aslýnda Geride Kalmaktýr
Bu sitelerin çoðu zamanýn çok ilerisindeydi. Ama “ileri” olmak demek, insanlarýn henüz anlamadýðý bir dili konuþmak demektir. Ve kimse bilmediði bir dili dinlemez.
Çoðu kullanýcý, bu sitelerin vaatlerini ya anlamadý, ya da alýþkanlýklarýný býrakmak istemedi. Örneðin:
- Online bankacýlýðý ilk baþlatan sitelerden biri, “kimse gerçek parayý internette tutmaz” eleþtirisiyle karþýlaþtý.
- Sanal müzeler kuruldu, ama insanlar fiziksel bilet almayý “daha ciddi” buldu.
- Online eðitim siteleri açýldý, ama öðretmenlerin e-posta adresi bile yoktu.
Kodlar Mükemmeldi, Ama Algýlar Donuktu
Teknik anlamda çoðu site baþarýlýydý. Ama pazarlama çað dýþýydý. Kullanýcý deneyimi yoktu. Hedef kitle kavramý soyuttu. En önemlisi: Ýnsanlar alýþkanlýklarýndan daha hýzlý ikna edilemedi.
Yani problem sitelerde deðil, henüz hazýrlanmamýþ bir toplumsal zihindeydi.
Domainler Satýldý, Veritabanlarý Unutuldu
Bugün bu sitelerin çoðu artýk bambaþka firmalara ait. Kimisi domain’i park etmiþ, kimisi çorap satan bir e-ticaret markasýna dönüþmüþ. Ama geçmiþte orada, bir vizyonun kalýntýlarý vardý.
Arþiv.org gibi yerlerde bazý sayfalar hâlâ duruyor. Ama sayfalar açýldýðýnda tarayýcý þu hissi verir:
“Bir hayalin enkazýný yüklemek üzeresiniz.”
Gelecek Beklenmeden Kurulursa, Mezarlýk Hýzlý Dolar
Bu siteler bize þunu öðretti:
Bir þeyin doðru olmasý yetmez. Zamanýn ruhuyla eþleþmiyorsa, o þey yok hükmündedir.
Ýyi niyet, teknik mükemmellik, sermaye ya da özgün fikirler tek baþýna yaþam belirtisi deðildir. Toplum, algý, alýþkanlýk ve ihtiyaç… hepsi eþzamanlýysa devrim olur.
Yoksa olan, sadece bir “erken doðum” olur. Ve dijital mezarlýk, erken doðanlarýn gömüldüðü en sessiz yerlerden biridir.
Ve Þimdi Ne Oldu?
Bugün hâlâ bazý genç giriþimciler eski logolarý, domainleri inceliyor. Kimileri yeniden canlandýrmaya çalýþýyor. Ama çoðu zaman fark edilmeyen þu:
O siteler teknik olarak deðil, insan tarafýndan terk edildi. Ve bu terk ediliþ, hâlâ algoritmalarýn çözemediði tek þeydir: Zamanla uyumsuzluk.
90’larýn dijital kahramanlarý artýk yok. Ama onlarýn gölgeleri, bugünün baþarý hikâyelerinde hâlâ yankýlanýyor. Çünkü bazý fikirler gömülse bile, tohum olarak kalýr.